Bài Viết
Chuyên gia / Người dịch / Kiến thức / Chia sẻ / Tin tức
Điểm hay và cái dở của Dịch Nguyên văn
Vào một ngày sương mù tháng 3 năm 1977, hai chiếc máy bay chở khách KLM và PanAm đang lăn bánh trên đường băng của Sân bay Tenerife North. Một lát sau, chiếc KLM bắt đầu cất cánh, tăng tốc trên đường băng mà không hề biết vị trí của chiếc PanAm. Va chạm đã xảy ra, khiến 583 người tử vong và gây ra tai nạn hàng không kinh hoàng nhất trong lịch sử.
Nhân viên kiểm soát rất sửng sốt. Anh không hề ra lệnh cho phép cất cánh. Tại sao phi công trưởng của chiếc KLM lại tăng tốc trên đường băng? Đây có phải là một lỗi sai thảm họa gây ra bởi con người không?
Đúng thế. Sau tất cả, đó là một lỗi sai đơn giản nhưng nghiêm trọng về ngôn ngữ: dịch nguyên văn.
Vài giây trước thảm kịch, tổ lái người Hà Lan của chiếc máy bay chở khách KLM thông báo bằng tiếng Anh rằng: “We are now at takeoff.” (Chúng tôi đang cất cánh). Nội dung muốn truyền tải là chiếc máy bay đang chuẩn bị cất cánh. Thông báo tiếng Anh bất hạnh này được tự dịch từ tiếng Hà Lan bằng cách dịch bám từ cấu trúc tiếp diễn trong tiếng Hà Lan “We (we) zijn (are) nu (now) aan (at) het (the) opstijgen (takeoff)”. Nhưng do cú pháp tiếng Anh có sự khác biệt, nét nghĩa tiếp diễn đã bị mất.
Nhân viên kiểm soát chuyến bay đã hiểu “We are now at takeoff” là hành động sắp bắt đầu; tức là, một hành động sắp sửa xảy ra nhưng vẫn chưa bắt đầu. Anh nghĩ rằng máy bay vẫn đang đứng yên, chờ tín hiệu di chuyển, nên anh không có hành động gì cả.
Thông tin sai lệch lấy đi hàng trăm sinh mạng là hậu quả của cách dịch nguyên văn đơn giản. Phần lớn các bản dịch nguyên văn không gây ra hậu quả nghiêm trọng đến mức này, nhưng chúng có mặt ở mọi nơi và gây ra vấn đề mọi lúc. Hãy cùng xem những bản dịch nguyên văn không chính xác ra đời như thế nào và cách giảm thiểu chúng là gì!
Dịch nguyên văn là gì?
Dịch nguyên văn, hay dịch từng chữ, là một phương pháp dịch bám từ mà trong đó, ngôn ngữ đích sao chép chính xác ngôn ngữ nguồn. Mặc dù về mặt kỹ thuật, bản dịch nguyên văn thường chính xác nhưng lại nghe khá sượng và cứng nhắc, khiến độc giả phải cố gắng để hiểu được ý nghĩa thực sự là gì, ngay cả khi bản dịch thực sự có nghĩa. Đối với độc giả chỉ biết một ngôn ngữ, điều này khá khó khăn và không phải lúc nào cũng khả thi.
Dịch nguyên văn có nhiều hình thức và mức độ nghiêm trọng khác nhau. Dịch nguyên văn theo cấu trúc giữ nguyên trật tự từ, dấu câu và cụm từ hệt như ngôn ngữ nguồn. Những bản dịch kiểu này rất khó tránh và khó phát hiện vì không phải lúc nào chúng cũng dẫn đến các cụm từ sai ngữ pháp. Những cụm từ được dịch bằng phương pháp này có thể chính xác, nhưng mang ý nghĩa khác, chẳng hạn như thông điệp chết chóc từ buồng lái của KLM, dù đúng ngữ pháp nhưng đồng thời cũng là một sai lầm khủng khiếp.
Một kiểu dịch nguyên văn dễ phát hiện hơn là dịch bám từ cho thành ngữ, truyền tải ý nghĩa của từng từ trong cụm từ của bản gốc một cách riêng biệt và không diễn tả được nghĩa của toàn bộ thành ngữ. Những bản dịch trực tiếp như vậy rất dễ nhận biết vì chúng thường không có nghĩa khi đặt trong ngữ cảnh, và chúng cũng khá hài hước.
Một ví dụ là cụm từ tiếng Tây Ban Nha: Ponte las pilas
Bản dịch nguyên văn là “Gắn pin vào”. Nhưng nghĩa thực sự của nó là “Hãy làm việc chăm chỉ”.
Nguyên nhân của những bản dịch nguyên văn
Dịch nguyên văn xảy ra phần lớn là do thiếu kiến thức về ngôn ngữ nguồn. Dịch nguyên văn đôi khi cũng là do không đủ thông thạo ngôn ngữ đích: ví dụ, dịch giả không am hiểu tường tận quy tắc dấu câu của ngôn ngữ bản địa thường có xu hướng chỉ sao chép dấu câu của ngôn ngữ nguồn, điều này có thể gây ra vấn đề trong ngôn ngữ đích.
Những bản dịch nguyên văn thành ngữ cũng có thể do một nguyên nhân tầm thường như thiếu ngữ cảnh. Ví dụ trong tiếng Anh có cụm “piece of cake”. Trong ngữ cảnh là thực đơn của một tiệm bánh, nó có thể có nghĩa là một miếng bánh ngọt. Tuy nhiên, ở trường hợp khác, nó dùng để chỉ những việc đơn giản, không tốn nhiều công sức. Lúc này, dịch giả có lẽ cần phải phỏng đoán.
Đó là cách mà bản dịch được tạo ra.
Dù nguyên nhân là gì, dịch nguyên văn là một phần vốn có của quá trình dịch thuật. Trong quá trình dịch, 2 ngôn ngữ tiếp xúc với nhau, và khi tiếp xúc như vậy, ngôn ngữ thứ 3 được sinh ra: nó được gọi là ngôn ngữ trung gian (interlanguage), mang đặc điểm của cả ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích. Các bản dịch nguyên văn chỉ đơn thuần là sự biểu thị của ngôn ngữ trung gian.
Do đó, bản dịch nguyên văn là bản dịch đầu tiên xuất hiện trong đầu dịch giả và là kết quả của môi trường song ngữ mà họ làm việc. Dẫu vậy, dịch giả không nên coi đó là bản dịch cuối cùng: một nhà ngôn ngữ giỏi nhận ra được những thiếu sót của quá trình này và tiến hành các bước để bản dịch trở nên chính xác.
Phương pháp giảm thiểu rủi ro của dịch nguyên văn
Các bản dịch chất lượng cao sẽ trải qua giai đoạn rà soát và hiệu đính, trong đó một nhà ngôn ngữ học có kinh nghiệm sẽ chau chuốt ngôn ngữ đích để đảm bảo bản dịch được chính xác và không bị quá sát nghĩa một cách không phù hợp. Nếu ngân sách cho phép, bạn cũng có thể tiến hành phân tích ngôn ngữ nguồn mà trong đó, một nhà ngôn ngữ học sẽ xem xét văn bản nguồn và đưa ra nhận xét mang tính giải thích để giúp dịch giả hiểu được nghĩa chính xác, nếu văn bản đó có chứa đặc ngữ hoặc vì một số lý do nào khác mà thiên về dịch nguyên văn.
Dịch nguyên văn có thể giúp ngôn ngữ phát triển
Mặc dù tất cả chúng ta đều đồng ý rằng các bản dịch nguyên văn có thể gây ra những vấn đề nghiêm trọng, nhưng đôi lúc chúng cũng có những ảnh hưởng tích cực đối với ngôn ngữ. Các bản dịch nguyên văn của các cụm từ và thành ngữ nước ngoài có thể thâm nhập vào một ngôn ngữ và trở thành một phần của kho từ vựng. Các từ như “gentleman” (quý ông) và “flea market” (chợ trời) thâm nhập vào tiếng Anh dưới dạng bản dịch nguyên văn từ tiếng Pháp nhưng hiện được coi là các từ tiếng Anh thông thường. Vì thế, dù tin hay không, một bản dịch nguyên văn hiện tại nghe có vẻ sai hoàn toàn lại có thể trở thành bản dịch tự nhiên một cách hoàn hảo trong 20 năm tới.
Dịch nguyên văn thường được thực hiện trong quá trình bản địa hóa và có thể gây ra những ảnh hưởng tích cực đối với ngôn ngữ trong thời gian dài. Nhưng chúng ta phải cẩn thận để chắc chắn rằng chúng không gây ra những sai sót hay hiểu lầm nghiêm trọng. Cung cấp càng nhiều thông tin theo ngữ cảnh càng tốt và tiến hành một hoặc hai lần đánh giá là chìa khóa để tạo ra bản dịch chính xác và tránh hiểu lầm, nếu không, có thể sẽ là những thứ tồi tệ hơn.
Dung Nguyễn
Bài viết khác
Danh mục
Share on facebook
Share on google
Share on twitter
Share on linkedin